Na naszym rynku jest kilka programów typu czytnik ekranu (ang. Screen Reader). Wśród nich są programy komercyjne i darmowe, programy proste i technologicznie zaawansowane. W niniejszym poradniku pominiemy kwestię wyboru programu na podstawie jego ceny. Programy bezpłatne są dostępne bez opłaty i każdy może ich używać. Skupimy się nad porównaniem efektywności pracy jaką dzięki czytnikom ekranów można osiągnąć oraz na możliwościach wykonania określonych zadań. Będziemy bazować na najbardziej zaawansowanym naszym zdaniem czytniku ekranu jakim jest program JAWS, porównując dostępne w nim funkcje do możliwości prostszych czytników.
Wybór zawsze należy do użytkownika, a niniejszy materiał ma na celu jedynie pomóc w podjęciu decyzji.

Każdy program typu Screen Reader musi potrafić odczytać pewien podstawowy zakres informacji wyświetlanych na ekranie. Zakres ten obejmuje treści wskazywane przez kursor, obrysowane fokusem lub wyświetlane jako powiadomienia. Czytnik musi potrafić zlokalizować te informacje i je odczytać. Najczęściej są one odczytywane automatycznie. Jednak do pełnego zrozumienia informacji, trzeba poznać kontekst w jakim one występują. Trzeba więc odczytać konkretną informację wskazywaną przez kursor lub fokus oraz wiedzieć w którym miejscu okna ona jest wyświetlana i do jakiej innej się odnosi oraz wiedzieć co się zmienia w miejscach poza fokusem.

Różnice pomiędzy czytnikami ekranów polegają na efektywności pozyskiwania informacji wraz z kontekstem ich występowania. W prostych czytnikach odczytywane są informacje podstawowe. Informacje o kontekście, użytkownik musi sam odnaleźć i odczytać a następnie sam je przeanalizować i złożyć w całość tak by je poprawnie zrozumieć. Zaawansowane czytniki ułatwiają te zadania. Potrafią odnaleźć informację oraz przeanalizować kontekst jej występowania i odczytać tylko to, co trzeba. Przy obsłudze bardziej skomplikowanych układów informacji lub interfejsów użytkownik nie musi wykonywać wtedy wielu dodatkowych czynności w celu zbadania ekranu, nie traci czasu na odnalezienie właściwych informacji i nie rozprasza swojej uwagi wysłuchując nieistotnych komunikatów, które Screen Reader odczytuje przy okazji ręcznego oglądania ekranu. Zaawansowane programy posiadają wyspecjalizowane funkcje, które automatycznie rozpoznają w jakiej aplikacji aktualnie pracujemy i dostosowują swoje działanie dokładnie do przedstawianych informacji.

Niektóre czynności w zależności od używanego czytnika wykonuje się szybko i prosto, uzyskując gotowe wyniki, albo na piechotę, wyszukując i analizując informacje samemu.
Przykładem bardziej skomplikowanego układu informacji są między innymi wynik funkcji Znajdź - podświetlona fraza w przeszukiwanym tekście, czy wynik sprawdzania pisowni - podświetlony wyraz z błędem ortograficznym. W tych przykładach kursor systemowy lub fokus znajdują się w oknach dialogowych, a podświetlone fragmenty tekstu znajdują się poza tymi oknami. Do uzyskania pewności, że odnaleziona fraza jest tą, która nas interesuje, trzeba poznać kontekst, w którym ona występuje. Jeśli po przeczytaniu zdania zawierającego odnalezioną frazę stwierdzimy, że jest to miejsce, o które nam chodzi, zatrzymujemy wyszukiwanie i wykonujemy zaplanowaną pracę. Jeśli to nie jest to miejsce, przeszukujemy dalej nasz dokument. Trzeba więc móc przeczytać zdanie z wyszukaną frazą. W prostych czytnikach, użytkownik musi zamknąć okno wyszukiwania i odczytać to zdanie. Jeśli nie o ten fragment chodzi, otwiera ponownie okno wyszukiwania lub używa skrótu klawiszowego, jeśli go pamięta i jeśli taki skrót jest dostępny i wykonuje wyszukiwanie następnego wystąpienia danej frazy. Zaawansowane czytniki odczytują automatycznie zdanie zawierające wyszukaną frazę. Użytkownik natychmiast otrzymuje potrzebne informacje i albo kończy wyszukiwanie, przechodząc do zaplanowanych prac, albo je kontynuuje aż do odnalezienia właściwego miejsca. W drugim przykładzie, sprawdzania pisowni, proste czytniki odczytują błędny wyraz i pozwalają go poprawić, zamienić, zignorować itp. Jeśli potrzebujemy poznać kontekst w jakim dany wyraz występuje, to znów musimy zamknąć okno sprawdzania pisowni i odczytać linię lub zdanie zawierające wyraz rozpoznany jako błąd. Zaawansowane czytniki odczytują błędnie napisany wyraz, literują go, pozwalając zapoznać się z jego pisownią oraz pozwalają odczytać wyraz w kontekście bez zamykania okna sprawdzania.

Innym przykładem funkcji pozyskiwania informacji z ekranu, które posiadają zaawansowane czytniki, a które w prostych programach wymagają wykonania wielu poleceń ręcznie, może być Własne podsumowanie dokumentu. Jest to funkcja pozwalająca szybko zapoznać się z treścią dużego dokumentu, czytając go według określonych reguł. Można kazać przeczytać pierwszą linię lub pierwsze zdanie każdego akapitu bądź zdania, w których tekst jest wyróżniony określonymi atrybutami formatowania. Można w ten sposób przeczytać zdania z tekstem pogrubionym lub podkreślonym. Można też w ten sposób odnaleźć i odczytać tekst napisany określonym kolorem. Inną regułą wyszukiwania tekstu w tej funkcji są wyrażenia regularne. Można więc wyszukać zdania, które zawierają interesujące nas wyrażenie i automatycznie wszystkie je przeczytać.

Do szybkiego przeglądania informacji na stronach internetowych można wykorzystać funkcję znaczników położenia i generowanego na ich podstawie streszczenia strony. Dzięki tej funkcji możemy najpierw odszukać miejsca na stronie zawierające ciekawe dla nas informacje, oznaczyć te miejsca, a następnie przy każdym kolejnym otwarciu danej strony, JAWS automatycznie przygotuje zestawienie z tych wybranych wcześniej informacji. Pozwoli to na szybkie sprawdzanie dużych zbiorów informacji, które często się aktualizują. Mogą to być notowania giełdowe, tabele z często aktualizowanymi wynikami pomiarów, rejestry osób itp.

Inną ciekawą funkcją, która usprawnia pracę, jest podręczne OCR. Funkcja ta pozwala rozpoznać tekst graficzny przedstawiany na ekranie lub automatycznie rozpoznać dokument PDF zawierający skany stron. Zatem jeśli otworzymy dokument zawierający wyłącznie skany stron, możemy go rozpoznać i już w trakcie jego rozpoznawania zacząć czytać. W prostych czytnikach trzeba zamknąć ten dokument i rozpoznać go korzystając z zewnętrznych aplikacji służących do rozpoznawania tekstu. Wymaga to od użytkownika wielu dodatkowych czynności.

JAWS posiada mechanizm symulacji fizycznej myszy za pomocą klawiatury. Dzięki temu można przesunąć wskaźnik myszy w dowolne miejsce na ekranie i jeśli trzeba, wykonać zdefiniowaną akcję.

Łącząc podręczne OCR i symulację myszy można obsłużyć całkowicie graficzne interfejsy aplikacji.

Przy pracy na stronach internetowych można zdefiniować elementy takie jak reklamy, aby je automatycznie pomijać. Można też zdefiniować jakie elementy, w jaki sposób mają być odczytywane. Można przy tym zamienić kolejność odczytywanych informacji z ich opisami, Można też zastąpić opisy dźwiękami, co znacznie usprawnia czytanie dokumentów. Czytana wówczas jest sama treść dokumentów, a informacje opisowe są przedstawiane w postaci dźwiękowej.

W przeciwieństwie do innych programów, JAWS jest bardzo elastyczny. Pozwala tworzyć zindywidualizowane zbiory ustawień dla każdej dowolnej aplikacji, a nawet do każdej dowolnej strony internetowej czy dokumentu MS Word, MS Excel itp. Nie chodzi tu jedynie o włączenie lub wyłączenie jakiejś opcji, ale przede wszystkim o wybranie sposobu prezentacji poszczególnych informacji.

JAWS posiada też bardzo rozbudowane narzędzia dla programistów, usprawniające pozyskiwanie informacji o kontrolkach, oknach, rozmieszczeniu tekstu itp. Pozwala to programistom na pracę z narzędziami deweloperskimi, np. MS Visual Studio jak też na tworzenie nowych własnych skryptów usprawniających wsparcie przez JAWS programów użytkowych.

Podsumowując nasze krótkie porównanie, w programie JAWS należy wyróżnić wyjątkową w tej grupie programów specjalizację do pracy z tekstem. Należy tu wymienić wygodne i użyteczne funkcje wyszukiwania informacji, konfigurowalne sposoby prezentowania informacji jak też możliwość dostosowania technik pracy do naszych wymagań i potrzeb. Jednak przede wszystkim, na podkreślenie zasługuje możliwość automatyzacji zadań, co pozwala użytkownikowi skupić się nad pracą, ułatwiając korzystanie z narzędzia jakim jest czytnik ekranu.

Czytniki ekranu to narzędzia, które mają umożliwić osobom niewidomym pracę na komputerze. Narzędzia są różne. Jak w każdej dziedzinie wykorzystującej jakiekolwiek narzędzia, mogą one być proste lub bardzo wyspecjalizowane. Tak jest i wśród czytników. Użytkownik sam musi zdecydować z jakiego narzędzia będzie chciał korzystać. Może dobrać je do charakteru swojej pracy, może dopasować go do swojej „ręki”. Zawsze warto wiedzieć czym te narzędzia się różńią i co dzięki nim osiągniemy.

Porównując programy, trzeba też uwzględnić wsparcie techniczne oferowane wraz z programem JAWS. Kupując JAWS, użytkownicy nabywają prawo do uzyskania wsparcia technicznego od firmy Altix w zakresie jego instalacji i użytkowania. Informacje o tym programie i jego wykorzystaniu można pozyskiwać za pośrednictwem prowadzonej przez firmę Altix listy dyskusyjnej altixhelp@altix.pl, a także bardziej indywidualnie pisząc maila z numerem seryjnym własnej licencji i opisem problemu na adres jaws@altix.pl oraz telefonicznie.